सुरजीतसिंह। हालमेंवाणिज्यएवंउद्योगमंत्रलयद्वाराजारीलीड्स(लाजिस्टिक्सईजअक्रासडिफरेंटस्टेट्स)कीरिपोर्टविभिन्नराज्योंमेंलाजिस्टिक्सक्षेत्रमेंकिएगएकार्योएवंप्रगतिकीव्यापकरूपरेखाप्रस्तुतकरतीहै।संरचना,सेवा,क्षमता,प्रतिस्पर्धा,सुरक्षा,परिचालनवातावरण,विनियामकप्रक्रिया,कारोबारीमाहौलआदिमानकोंपरआधारितलीड्सरिपोर्टमेंगुजरातप्रथमस्थानपरहै।फिरहरियाणाऔरपंजाबकाक्रमश:दूसराएवंतीसरास्थानहै।गुजरातमेंउद्योगोंकीप्रधानतातथाहरियाणाएवंपंजाबमेंहरितक्रांतिऔरएनआरआइसमुदायकेकारणलाजिस्टिक्सक्षेत्रनेबहुतप्रगतिकीहै।उत्तरप्रदेश,झारखंडएवंउत्तराखंडकाप्रदर्शन2019कीतुलनामेंसराहनीयरहाहै।गृह,परिवहन,सार्वजनिकनिर्माणविभाग,नगरविकास,आवासऔरशहरीनियोजन,कौशलविकास,राज्यभंडारणऔरउद्योगोंमेंठोसप्रयासोंकेपरिणामस्वरूपअपेक्षाकृतअधिकप्रगतिदर्जकरतेहुएउत्तरप्रदेश13वेंस्थानसेछठेनंबरपरपहुंचगयाहै।

देशके35शहरोंमेंमल्टीमाडललाजिस्टिक्सपार्कबनाएजारहेहैं।किसानरेल,उड़ान,गतिशक्तिकार्यक्रम,सागरमाला,भारतमाला,डेडिकेटेडफ्रेटकारिडोरआदिप्रयासोंसेलाजिस्टिक्सक्षेत्रकेअवसंरचनापक्षपरविशेषध्यानदियाजारहाहै।उल्लेखनीयहैकिकोरोनाकेसमयचिकित्सासेजुड़ेसामानोंकीआपूर्तिमेंलाजिस्टिक्सक्षेत्रकीमहत्वपूर्णभूमिकारही।अमेजनएवंफ्लिपकार्टकीसफलताकीकहानीभीलाजिस्टिक्सक्षेत्रपरहीनिर्भरकरतीहै।विकसितदेशोंमेंलाजिस्टिक्सक्षेत्रमेंलगनेवालीलागतजीडीपीकेलगभगआठसे10प्रतिशततकहै,जबकिभारतमेंयहलागत14प्रतिशतसेभीअधिकहै।

मांगएवंआपूर्तिश्रृंखलाकोबनाएरखनेमेंलगनेवालीलागतएवंसमयकीबचतकासीधाप्रभावआपूर्तिश्रृंखलाकीकीमतोंपरभीदिखाईदेताहै।भारतमेंएकसेदूसरेमहानगरतकसामानपहुंचनेमेंकमसेकमएकदिनकासमयलगताहै,जबकिछोटेशहरोंतकसामानपहुंचनेमेंदोसेचारदिनलगतेहैं।यदिहमआयातएवंनिर्यातकेसंदर्भमेंबातकरेंतोएकअनुमानकेअनुसारभारतसेअमेरिकामेंनिर्यातकरनेमेंलगभग45दिनोंकासमयलगताहै,जबकिआयातकरनेमें20से25दिनहीलगतेहैं।इसकाप्रमुखकारणभारतमेंसड़कोंकीअच्छीस्थितिकानहोना,प्रत्येकराज्यमेंचेकपोस्टऔरटोलपरअधिकसमयलगनेजैसेकारणप्रमुखहैं,जोलागतबढ़ादेतेहैं।मालगाड़ीकोप्राथमिकताकेक्रममेंअंतिमपायदानपररखनेकेकारणरेलवेसेसामानपहुंचनेमेंबहुतसमयलगताहै।उद्योगोंतकरेलवेट्रैककानहोनासमस्याकोऔरबढ़ाताहै।भारतमेंलाजिस्टिक्सक्षेत्रमेंकार्यकरनेवालीअधिकांशकंपनियांअसंगठितक्षेत्रमेंहैं,जहांकुशलश्रमिकोंकीकमीएवंनवीनतकनीककेकमप्रयोगकेकारणभीलागतबढ़जातीहै।

मेकइनइंडियाकार्यक्रममेंभारतकोविनिर्माणकेवैश्विककेंद्रमेंबदलनेकीबातकहीगईहै।इसकेलिएअर्थव्यवस्थाकेमैन्यूफैक्चरिंगक्षेत्रके18प्रतिशतयोगदानकोबढ़ाकर2025तकजीडीपीकेलगभग25से30प्रतिशतकरनेकालक्ष्यहै।मैन्यूफैक्चरिंगक्षेत्रकाविकासप्रत्यक्षरूपसेलाजिस्टिक्सक्षेत्रकेविकासकेसाथहीजुड़ाहुआहै।लाजिस्टिक्सक्षेत्रकेसभीपक्षोंकेसाथ-साथउपभोक्ताओंकीसमस्याकोतुरंतसुलझानेकेलिएआनलाइनपोर्टलकोअधिकसरलएवंसुविधाजनकबनानेसेसमयकीभीबचतहोगी।कार्यदक्षताएवंकार्यकुशलताबढ़ानेकेलिएनवीनतकनीकीसेयुक्तस्मार्टकर्मचारियोंकोवरीयतादेनेसेपेपरलेसट्रांजेक्शनकोभीबढ़ावामिलेगा।योग्ययुवाओंमेंउद्यमीसंस्कृतिकोबढ़ावादेनेकेलिएनियामकीयबाधाओंकोकमकरकेएवंस्टार्टअपकेलिएटैक्सप्रोत्साहनदियाजानाचाहिए।इससेभारतकीआपूर्तिश्रृंखलामेंप्रतिस्पर्धासेगुणात्मकसुधारोंकीएकनईशुरुआतहोगी।

एकदेश,एकबाजारकीअवधारणातबतकअधूरीरहेगी,जबतकलाजिस्टिक्सक्षेत्रकेसमन्वितविकासहेतुकेंद्रएवंराज्यअपनेव्यक्तिगतहितोंकोछोड़करएकजैसेनियम-कानूननहींबनाएंगे।पुलिस,भारतीयराष्ट्रीयराजमार्गप्राधिकरणसहितविभिन्नविभागोंमेंसमन्वयहेतुराज्योंएवंकेंद्रद्वारामिलकरसमन्वितमास्टरप्लानबनायाजानाचाहिए।इससेलाजिस्टिक्समेंसक्रियवाहनोंकोजामसेहीमुक्तिनहींमिलेगी,बल्किमालवाहकवाहनोंकोपुलिससेहोनेवालीपरेशानीसेभीमुक्तिमिलेगी।समयएवंलागतकोकमकरकेलाजिस्टिक्सक्षेत्रकोअर्थव्यवस्थाकेलिएबड़ीताकतबनायाजासकेगा।अंतरराष्ट्रीयबाजारमेंभारतकोअपनीहिस्सेदारीबढ़ानेकेलिएसीमाशुल्कप्रक्रियाओं,मालढुलाईकीलागतऔरपरिवहनकेबुनियादीढांचेकीगुणवत्ताकोभीकुशलबनानेपरविशेषध्यानदेनाहोगा।इससेनसिर्फमुद्राकेप्रवाहमेंगतिआएगी,बल्किवैश्विकव्यापारसंबंधोंकोभीमजबूतीमिलेगी।

लाजिस्टिक्सक्षेत्रमेंलगभगदोकरोड़सेअधिकलोगरोजगारमेंलगेहुएहैंऔरइतनेहीऔरलोगोंकोप्रशिक्षितकरइसक्षेत्रमेंरोजगारउपलब्धकरायाजासकताहै।यहक्षेत्रउपभोक्ताऔरनिवेशमांगकीकमीकोहीदूरनहीकरता,बल्किविदेशीनिवेशकेलिएअनुकूलपरिवेशबनानेमेंभीमहत्वपूर्णभूमिकानिभाताहै।यदिइसक्षेत्रमेंसुधारोंकीगतिकोऔरतीव्रताएवंप्रभावशालीतरीकेसेलागूकियाजाएतोभारतीयअर्थव्यवस्थाकेलिएपांचटिलियनडालरकेलक्ष्यकोआसानीसेहासिलकियाजासकताहै।त्वरितऔरसमावेशीआर्थिकविकासकेलिएदेशमेंएकएकीकृतलागतप्रभावी,विश्वसनीय,टिकाऊऔरडिजिटलरूपसेसक्षमलाजिस्टिक्सक्षेत्रकोविकसितकरनेकेलिएएकदृष्टितैयारकरनीहोगी।इसकेलिएपहलेसेकहींअधिकव्यापकसुधारोंऔरदीर्घकालिकप्रतिबद्धताओंकीआवश्यकताहोगी।

(लेखकअर्थशास्त्रकेप्रोफेसरहैं)

By Davison